20 jaar warmtepompen in Nederland: de lessen, de monitoring

Verslag van de plenaire inleiding en de deelsessie door Willem Bastein (Klimaatgarant) met een reactie van Wim Nederlof (VORM Bouw) tijdens de ZEN Platformbijeenkomst op 18 juni 2019 - door René Didde.

Klimaatgarant levert klimaatneutrale woningen (EPC 0) en staat garant voor de prestaties van de installaties door de woningen secuur te monitoren. Het bedrijf bestaat sinds 2012, maar zusterbedrijven Itho en Daalderop zijn al meer dan 100 jaar actief. ‘Vanaf 2001 zijn we actief met warmtepompen in de woningbouw en vanaf 2005 leveren we langjarige prestatiegaranties in combinatie met de ‘huur’/lease van installaties’, zeg mede-oprichter Willem Bastein. Vanaf 2007 worden de warmtepompen ‘op afstand’ beheerd. Meer recente wapenfeiten zijn dat Klimaatgarant sinds 2012 ook PV-panelen levert en sinds 2013 de eerste nul-op-de-meter (NOM)-woningen realiseerde. Inmiddels heeft het bedrijf meer dan 9000 woningen met een warmtepomp en WKO onder zijn hoede.

En daarmee beschikt Bastein over een schat aan gegevens. Uit de enorme database tovert Bastein elk denkbaar ‘probleempje’ met gasloze ZEN-woningen of klachten over all-electric tevoorschijn. ‘Het is trouwens jammer dat het ‘gasvrij Groningen’ van de ene dag op de andere is afgekondigd’, vindt Bastein. ‘Als het wat gedoseerd was gebeurd, was er meer tijd geweest om te oefenen.’

Vijf lessen
Klimaatgarant noemt vijf belangrijke lessen die zijn geleerd. ‘De warmtepomp is geen vervanger van een gasketel. Want een gasketel is een doorstroomtoestel, terwijl voor de warmtepomp altijd een boiler is vereist. Die moet een voldoende capaciteit hebben, want anders is er te weinig warm water.’ Sowieso is de warmtepomp snel de gebeten hond, constateert Bastein. ‘Als er klachten zijn in de woningen, is de warmtepomp de eerste verdachte. Onterecht. Vaak is er sprake van heel basale fouten of verkeerde gebruiksinstructies’, zo heeft Willem Bastein gemerkt. De derde les is dat bodemwarmte niet gratis is. ‘Het kost weliswaar niets, maar er moet heel wat gebeuren aan sonderingen en leidingen voordat je erover kunt beschikken.’ Ten slotte noemt hij twee open deuren. ‘Kopers en huurders moeten goed worden geïnformeerd en verder moeten installaties het gewoon doen.’

Gaandeweg de ervaringen met de warmtepomp vanaf 2002 groeiden de inzichten bij Klimaatgarant en de voorloper Itho-energiewoning. Boilervaten van 93 of 150 liter zijn vaak ontoereikend, aldus Willem Bastein. ‘Ook mensen die bewust in energiezuinige huizen gaan wonen, gedragen zich toch minder energiezuinig dan ze denken, en dat zijn niet alleen de fameuze puberdochters. Nederlanders houden van douchen en staan ‘s ochtends allemaal onder de douche.’ Douchewater-warmteterugwinning (Douche-wtw) is daarom altijd zinvol, is de les. Daarmee heb je langer douchewater met een minder grote boiler.

Ook een temperatuur van 20 graden in de woonkamer wordt als te laag ervaren. En dertig decibel voor de warmtepomp, zeker als die op zolder of de bovenste verdieping in de buurt van de slaapkamer staat, wordt als herrie ervaren. Ook staat de optie ‘koelen’ bij de warmtepomp aan het begin van de zomer vaak uit. ‘Koelen moet je goed regelen in de woning, anders mis je een belangrijk punt voor bewoners.’ Vandaar dat de warmtepompen nu automatisch koelen en Klimaatgarant sinds tien jaar de warmtepompen meer en meer ‘op afstand’ is gaan bewaken.

Mensen die klagen, denken dat het een storing in de apparatuur is, maar dat is vaak niet het geval, zo blijkt uit de monitorgegevens van de 9000 woningen van Klimaatgarant. ‘Er is te weinig warm water, het is niet warm genoeg, er is geluidhinder. Dergelijke klachten zijn formeel ongegrond, want alles is volgens de regels aangelegd. Maar bewoners hebben er wel degelijk last van.

Deelsessie Klimaatgarant
In de deelsessie gaat Willem Bastein verder door op de geleerde lessen van de ervaringen met de warmtepomp.

1. Capaciteit van de boiler: ‘180 liter is eigenlijk te weinig’.
Hoewel het Bouwbesluit niet rept van regels over warm water, kunnen ontwikkelende partijen en bouwbedrijven volgens tabellen van de Woningborg/SWK de juiste grootte van de warmwatercapaciteit kiezen. Zo zou een boiler van 117 liter toereikend zijn voor een woning voor vier mensen, zelfs voor een bad. Dan is de boiler in 1,5 uur weer opgewarmd tot 55,2 graden. Uit langjarige metingen van het werkelijke jaargemiddelde gebruik van warm water blijkt echter wat anders, zegt Willem Bastein. ‘Feit is dat 88 procent van de bewoners tevreden is met de hoeveelheid warm water als er een boiler van 150 liter aanwezig is. En hier, de gegevens van gisteren, maandag 17 juni. Acht procent van de bewoners gebruikt ná de toepassing van een douche-wtw nog altijd 175 liter warm water per dag dat door de warmtepomp is geproduceerd.’

De les is duidelijk. We douchen wat af in Nederland en waterslorpers als de rainshower worden als comfortabel gezien. Daarom is het ook de overtuiging van Klimaatgarant dat een douchewater-wtw onontbeerlijk is. ‘Als de douchewater-wtw ontbreekt, heb je gerust de dubbele capaciteit boiler nodig om klachten te vermijden’, aldus Bastein. Het schoonhouden van de lange pijpen of de angst voor lekkages noemt hij overtrokken.

2. Temperatuur in de woning: ‘dubbel glas is niet goed genoeg en gevelroosters zijn niet OK’
Net als bij warm water staat er in het Bouwbesluit niets over de temperatuur in de woning. Woningborg en SWK noemen een temperatuur van 20 graden. Maar wat blijkt uit metingen gedurende een koude periode in februari 2018 in 1500 woningen met gevel/raamroosters en in 1500 woningen met balansventilatie? In de balansventilatiewoningen is 93,8 procent van de mensen tevreden tot en met 22 graden. In de ventilatierooster woningen is slechts 77,6 procent tevreden tot en met 22 graden. Niet alleen is de gewenste temperatuur hoger dan 20 graden, ook scoort balansventilatie veel beter.

3. Koeling: ‘moet verplicht zijn’
Uit de monitoring van Klimaatgarant blijkt dat in 75 procent van alle woningen de bodemwarmtepomp meer dan 500 draaiuren staat te koelen. ‘Dat bepaalt de installatie zelf. Koelen moet, anders mis je een belangrijk punt van comfort.’

4. Geluid: ‘30 dB = herrie’
Over de 30 dB van een warmtepomp moet je eigenlijk niet zeuren, want het voldoet aan de regels. Maar probeer maar eens in slaap te komen, als je in een benauwde, onbenoemde ruimte als een open zolder slaapt en de warmtepomp staat daar in de buurt.’ Ook al voldoe je aan de regels, 30 dB is dan toch herrie. De ervaring leert dat dergelijke klachten zijn te verhelpen door extra ventilatie en extra geluidisolatie in dergelijke ruimte aan te brengen.

Conclusies
Een NOM-woning is een geweldige bijdrage aan het aardgasloze tijdperk waar we nu versneld in terecht komen. Klimaatgarant werkt met zeven vuistregels:
1. Isoleer de schil van vloer, muur en dak en breng kierdichting aan
2. Gebruik triple glas of extra geïsoleerd glas
3. Win warmte terug door balansventilatie, en breng zo nodig extra ventilatie aan
4. Win warmte terug door douche-wtw
5. Installeer een bodemwarmtepomp op de begane grond
6. Installeer zonnepanelen voor zonnestroom
7. Ga een prestatiegarantie aan zodat de woning doet wat wordt beloofd

Ervaringen met Klimaatgarant
Wim Nederlof van VORM Bouw werkt samen met Klimaatgarant, onder meer in dertig nieuwe projecten met EPC 0 of lager, zoals de State (wolkenkrabber, koop en huur) en Bold (woongebouw), beide in Amsterdam. ‘Het was zaak het dak tijdig te ontwerpen, want de ruimte is altijd krap, gezien de leidingen, kanalen en dakbeveiliging’, zegt Nederlof. In het Lange Stallen-project in Rockanje komt Klimaatgarant met de vijfde generatie-warmtepomp in de catalogus-woning van VORM.

‘We ontmoeten aanvankelijk wel wat gemor bij onze medewerkers over het Klimaatgarant-pakket’, vertelt Nederlof. Zo was men bang voor lekkages als gevolg van de douche-wtw bij de benedenburen. ‘Door begrijpelijke taal te spreken en de ‘koperbegeleiders’ goed te instrueren, kunnen we verdiepende vragen van kopers goed aan en kunnen we ze prima voorzien van informatie van de installateur en Klimaatgarant. Mijn indruk is overigens dat de consument kostenoverwegingen bij de NOM-woning belangrijker vindt dan het milieu. We wijzen kopers ook nadrukkelijk op het toepassen van LED-verlichting en A++apparaten.’

Download de presentatie van Willem Bastein