Grote rol gemeenten bij verduurzamen energie

Dit artikel van René Didde verscheen op 10 februari op de Binnenlands Bestuur website

Om een duurzame energievoorziening te bereiken, wil Nederland voor 2050 van het aardgas af. De fossiele brandstof wordt schaars, draagt bij aan klimaatverandering en de winning ervan doet Groningen beven. Hoe gaan we onze huizen en kantoren straks verwarmen? René Didde interviewde hierover o.a. Benno Schepers van CE Delft. Schepers is tevens een van de sprekers op de ZEN-platformbijeenkomst van 7 maart aanstaande.

Veel gemeenten waren al langer bezig met alternatieven, maar sinds minister Kamp begin december plechtig verkondigde dat Nederland in 2050 'aardgasvrij' moet zijn, worden er steeds meer plannen gesmeed. Tot nog toe kreeg duurzame elektriciteit van wind en zon de meeste aandacht. Maar hoe komen we aan duurzame warmte en, niet te vergeten, warm water voor de douche? Die zoektocht gaat nu volop beginnen. De vraag naar warmte vormt nog altijd dertig procent van de energiebehoefte van Nederland.

Drie alternatieven
Op het keuzemenu van een aardgasloos diner staan drie hoofdgerechten. In een warmtenet loopt warm water als een enorme CV door de wijk. Woningen of woonblokken die helemaal elektrisch zijn, hebben een warmtepomp die met energie uit bodem, water of lucht via vloerverwarming voor warmte (en koeling) zorgt. De derde mogelijkheid is om de bestaande gas-infrastructuur te benutten voor de verwarming met groen gas, bijvoorbeeld uit vergist groente- en fruitafval, zoals op het hippe Westergasfabrieksterrein gebeurt. Dat zou een optie zijn voor de slecht geïsoleerde grachtenpanden, ware het niet dat de inzameling van de energierijke schillen in een Amsterdam niet zo jofel loopt, sterker nog, Amsterdam zamelt slechts op enkele woonwijken gft-afval in.

Warmtenetten
Voor grote steden, maar ook voor middelgrote steden liggen daarom warmtenetten meer voor de hand om in duurzame warmte te voorzien. De grote stad heeft de macht van het getal, in bewonersaantallen, dichtheden maar ook in de aanwezigheid van industrie. De aanleg van een warmtenet is gerechtvaardigd want hoe meer aansluitingen, hoe lager immers de aanlegkosten. Ook al draaien veel warmtenetten nu nog op indirect aardgas (namelijk op de warmte die vrijkomt bij de elektriciteitsproductie door aardgas te verbranden), hebben ze kans om te verduurzamen. Geothermie (warmtewinning uit diepe aardlagen), duurzame industrie of van een afvalverbrandingsinstallatie maakt dat in meer of mindere mate. 'In landelijk gebied is het een stuk kostbaarder om dit soort alternatieven voor aardgas te ontwikkelen', zegt Benno Schepers van adviesbureau CE Delft.

Warmte niet meer lozen
In Amsterdam zullen de twee warmtenetten zoveel mogelijk worden uitgebreid, meldt de woordvoerder van de gemeente. De netten in Amsterdam-Zuid-oost, IJburg en Oost (Nuon) en Amsterdam-West, Noord- en Zuid (Westpoort warmte) verwarmen nu 72 duizend woningen. Dat gaat groeien tot meer dan 200 duizend aansluitingen. De gemeentewoordvoerder beaamt dat het warmtenet in Zuid-Oost dat wordt gevoed door aardgas te verbranden niet bijster duurzaam is. Maar: 'de warmte is een bijproduct van de elektriciteitsopwekking, die anders via koelwater weggegooid wordt', zegt hij. 'In de toekomst moeten er ook duurzame en andere warmtebronnen komen, zoals datacenters en industriële bedrijven. Zij lozen nu veel warmte in het water of in de lucht.'

Restwarmte gebruiken
Een veelbelovende maar vooralsnog peperdure bron is de warmte aan de aarde te onttrekken door water op een diepte van zes kilometer rond te pompen. Ook op andere plaatsen in Nederland, zoals in Den Haag en Westland wordt deze geothermie beproefd. In de regio Amsterdam kijkt men ook naar de restwarmte die vrijkomt in het Amsterdams Havengebied, naar mogelijkheden van een leiding vanaf Tata Steel in IJmuiden en de opties van kassen in de Haarlemmermeer en in Noord-Holland.

Flexibel
All-electric zal vermoedelijk een belangrijke rol gaan spelen bij de 10 duizend sociale huurwoningen die zes woningcorporaties dit jaar aanwijzen om 'van het aardgas' af te gaan. Welke dat zijn, kan de Amsterdamse Federatie van Woning Corporaties (AFWC) niet zeggen. Het ligt voor de hand dat de experimenten plaatsvinden met woningblokken die zwaar aan de beurt zijn voor een grondige renovatie, waar het aardgasnet aan vervanging toe is en waar de gemeente de openbare ruimte toch al op de schop gaat nemen, licht Wybo Jurgens, duurzaamheidsadviseur van AFWC toe. Hij verwacht dat de voorbereidingen voor het aanwijzen van de proefwoningen tot na de zomer zullen duren.

Snelle ontwikkelingen
Jurgens benadrukt dat alle warmte-alternatieven zich snel ontwikkelen. 'We moeten alle mogelijkheden beproeven op techniek, kosten en gebruiksgemak, maar de keuzes moeten tegelijk flexibel zijn en nieuwe ontwikkelingen kunnen inpassen.' Ook zullen gemeente en woningbouwverenigingen zich goed moeten voorbereiden op voorlichting van de bewoners. 'Vergeet niet dat zeventig procent van een wooncomplex moet instemmen, wil het experiment doorgang vinden.' Tante Mien van drie hoog-achter moet bovendien niet uit de krant vernemen dat ze haar gasfornuis moet omruilen voor een inductie-plaat. 'Vroegtijdig betrekken van bewoners is heel belangrijk', zegt Jurgens. Uitgangspunt is overigens dat bewoners niet meer gaan betalen voor hun verwarming dan nu het geval is.

Regie bij gemeenten
Vast staat dat het einde van het aardgastijdperk ook het einde van een centraal geleid energiebeleid betekent, zegt VNG. 'In de Gaswet moet de aansluitplicht worden vervangen door een algemene recht op energie, netbeheerders moeten meer een rol gaan spelen in de energietransitie en samen optrekken met gemeenten in de zoektocht naar oplossingen. Ook de Warmtewet moet het mogelijk maken om in buurten en wijken keuzes voor verschillende systemen te maken', zegt Lian Merkx, manager bij het ondersteuningsprogramma energie. 'Gemeenten zullen als een spin in het web de regie gaan voeren.'

Ruimte is vol
De energietransitie is enorm, aldus Merkx. Wie daar in tegenin brengt dat Nederland in een luttele tien jaar na de ontdekking van de aardgasbel van Slochteren een gasnet had, vergeet dat er al een omvang stadsgasnet (voor steenkoolgas) lag en veel steden uitbreidden in maagdelijk gebied. De ruimte is vandaag de dag schaars. Ondergrond en openbare ruimte zijn vol.VNG meent dat de warmtetransitie zorgvuldig moet verlopen en gaat daarom eveneens proeven doen. In vijf 'kansrijke' gebieden, waar gemeenten, provincies en waterschappen samenwerken, wil men kennis opdoen over technische mogelijkheden en een 'integrale regionale strategie' ontwikkelen, aldus Merkx.

Wie gaat dat betalen?
Grote vraag is wie al die nieuwe leidingen gaat betalen. Het aardgasnet was een nationale nutsvoorziening waar de staat enorme sloten geld in stak. Warmtenetten worden veelal door private energiebedrijven als Nuon en Eneco bestierd en gefinancierd. En over financiële zaken gesproken, wie gaat het gasfornuis van tante Mien omruilen voor een inductietoestel, mocht haar woning 'all-electric' worden? Uit een enquete van HIER blijkt dat meer dan de helft van bijna 2000 ondervraagde Nederlanders niet van het aardgas af wil.

Communicatie met burgers
Naast alle technische, juridische en financiële aspecten, moet de communicatie met de burgers daarom hoog op de lijst van de energietransitie staan, zegt Marjo Kroese. Voor het 25 jarig jubileum van het Klimaatverbond, waarin 170 ambitieuze lagere overheden samenwerken, organiseert Kroese begin april een 'oefening in aardgasloos denken'. Kroese: 'Een van de exercities is dat bestuurders en ambtenaren zich verplaatsen in bewoners en bedenken hoe je tante Mien met al haar wensen en eisen betrekt bij het nieuwe tijdperk. Een goedkoper alternatief dan aardgas zou daarbij mooi zijn.'

Op naar het kantelpunt
Die mening is ook het adviseur Benno Schepers van CE Delft toegedaan. 'Hele woonblokken all-elektric en 'nul op de meter' maken met isolatie, zonnepanelen en een warmtepomp kan voorlopig nog niet uit. Ook warmtenetten zijn vele malen duurder dan het aardgasnet. Het aardgasloze tijdperk komt alleen dichterbij als de overheid een deel van de nieuwe infrastructuur voor haar rekening neemt en het aardgas steeds duurder maakt', denkt Schepers. Dat laatste gebeurt al sinds enkele jaren doordat de belasting op aardgas steeds stijgt. Van de zestig cent die je nu voor een kuub gas betaalt is grofweg dertig cent belasting. 'Tegelijkertijd zie je dat de kosten van zonnepanelen en windenergie de laatste jaren sterk dalen', aldus Schepers. 'Dat kan ook met de warmtenetten, geothermie, groen gas en warmtepompen gebeuren. Laten we hopen dat dit kantelpunt snel wordt bereikt.'