Binnenlucht moet en kan beter

Verslag van de plenaire sessies tijdens de Dag van de Binnenlucht op 2 november – door René Didde.

Energiezuinig, comfortabel en gezond. Dat zijn vandaag de dag de kernbegrippen van de woningbouw. Het belang van gezonde binnenlucht is tot nog toe vaak een onderbelicht thema. Met een overweldigende opkomst van 140 deelnemers praat een bont gezelschap van gezondheidsspecialisten, fabrikanten van ventilatie-apparatuur, installateurs, bewonersorganisaties en bouwers op de 'Dag van Binnenlucht' op 2 november in Den Bosch over een groot scala aan onderwerpen.

Het gaat over de hinder van astmapatiënten bij het roosteren van muesli, longaandoeningen door vieze binnenlucht, onder meer door spekpannenkoeken bakken in roomboter. Over het belang van een stevige afzuigkap en voldoende debiet in de apparatuur. Over die gezellige kaarsjes bij de open haard en de geluidhinder van de ventilatiebox. En ja, het nut van het openzetten van een raam. “En al werken we hier allemaal aan verschillende aspecten, we zijn ook allemaal bewoner”, zegt dagvoorzitter Harm Valk van de Nieman Adviesgroep. De Dag van de Binnenlucht is georganiseerd door VLA (Vereniging van Leveranciers van Ventilatieapparaten), ISSO (kennisinstituut installatietechniek) TVVL (Technische vereniging voor installaties in gebouwen) en Lente-akkoord (bouwers, ontwikkelaars en corporaties voor zeer energiezuinige nieuwbouw)

Gezonde lucht voor gezonde longen – Michael Rutgers, directeur Longfonds
Het Longfonds associëren we vaak met aandacht voor de funeste gevolgen van roken, mensen met astma of fijnstof en roet in de lucht in de stad. Maar de droom van het Longfonds dat niemand meer zieke longen krijgt door de lucht die hij inademt, geldt ook voor de woning. “Want binnenshuis is de lucht vaak vuiler dan buiten. En dan heb ik het niet over zomaar vieze luchtjes, maar behoorlijke vervuiling met bijvoorbeeld fijnstof”, zegt Michael Rutgers, directeur van het Longfonds. “De binnenlucht is belangrijker dan we denken. We bevinden ons immers meer dan 20 uur per dag in huis of op kantoor.”

De schellen vielen van zijn ogen toen zijn vrouw muesli roosterde in de oven. “Ze maakt dat altijd zelf. Uit metingen met een nieuwe sensor bleek dat de concentratie zeer kleine fijnstof-deeltjes (PM 2,5) opliep tot 100 microgram per m³. Dat merkte onze dochter met astma direct.” Mensen met luchtwegaandoeningen zijn vaak de kanariepietjes in de mijnen. Ze reageren direct met benauwdheid op ongezonde of onvoldoende lucht. “Ook een medewerker van onze organisatie meldde na onze verhuizing naar een nieuw pand met een top-ventilatiesysteem direct dat er iets niet goed was”, zo is een andere ervaring uit Rutgers' directe omgeving. “Door hun ziekte zijn mensen met aandoeningen als astma en COPD feitelijk een milieusnuffelhond.” Hij maakt het ook concreet voor zijn toehoorders. “In dit publiek heeft tien procent last van astma; 32 duizend kinderen in Nederland hebben de diagnose astma en van 12 duizend mensen die jaarlijks sterven aan longkanker bevinden zich 1200 mensen die nooit hebben gerookt. Andere effecten van ongezonde lucht zijn hart- en vaatziekten en bij zwangerschap bestaat een grotere kans op vroeggeboorte en lager geboortegewicht. Vuile lucht leidt tot 4800 spoedopnames per jaar en gemiddeld tot een verkorting van de levensduur met 13 maanden. En zo kan Michael Rutgers nog wel even doorgaan.

Het Longfonds constateert dat er ondanks deze schokkende feiten weinig kennis, bewustwording en draagvlak is voor maatregelen. “We zouden vandaag allemaal ambassadeur moeten worden om dit te veranderen”, zo houdt Rutgers zijn gehoor voor. “Een alliantie van tientallen organisaties zou zich kunnen inzetten in een bedrijvennetwerk als 'hoe gezond is de lucht in uw kantoor?' Want er is wel degelijk handelingsperspectief. “Van onderop zijn we enkele jaren geleden een beweging begonnen om een generatie kinderen in een rookvrije omgeving te laten opgroeien; die intentie is nu opgenomen in het regeerakkoord van het nieuwe kabinet. Zoiets kan met gezonde binnenlucht ook.” Een proef met een sensor van Philips in woningen moet half december aantonen of huishoudens bereid zijn in te grijpen als de concentratie CO2 of fijnstof binnenshuis te hoog oploopt, aldus Rutgers. “Op scholen bleek uit eerdere proeven al dat een kinderen goed reageren op een stoplichtmodel. Ze attenderen er de leraar op dat het metertje op oranje of rood staat in de klas.”

Hoe voorkom je een lawaaiige installatie? - Flex en Ibel
Een veel voorkomend obstakel voor goed gebruik van ventilatie binnenshuis is het lawaai dat de installatie maakt. Veel bewoners trekken er vanwege de geluidhinder domweg de stekker uit. De heren Flex en Ibel, twee installateurs in witte pakken, laten in een hilarische bijdrage als een soort 'buurman & buurman' zien hoe mooi ze flexibele bochten in het buizenstelsel kunnen maken. Pijnlijk duidelijk wordt echter dat dit voor veel geluid zorgt. De nagebouwde ventilatie-unit op het podium zorgt met zijn vele flexibele bochten voor 61 dB(A) geluid. Als de heren Flex en Ibel na enige aandrang van dagvoorzitter Harm Valk de installatie ombouwen en louter rechte buizen gebruiken, boeken ze een spectaculaire verbetering. Op de monitor wordt voor iedereen zichtbaar dat bij eenzelfde vermogen (42 W) het drukverlies in de buizen daalt van 100 Pascal tot 64 en het toerental navenant omlaag gaat van 2300 naar 1250 toeren (en dus ook minder energie vraagt).



Verbazingwekkend zichtbaar – en hoorbaar – is vooral de geluidsreductie van 61 naar 45 dB(A). “Ik hoor niks. Hij doet het niet”, zegt Flex quasi verbaasd. 'Ik vind die bochtjes veel mooier”, vult Ibel aan. Zonder gekheid: de boodschap van Flex (Marco Hofman van ISSO) en Ibel (André Meester van VLA) is duidelijk: ontwerpers moeten van tevoren goed nadenken over de plaats van de ventilatiebox, en de aan- en afvoer zoveel mogelijk zonder flexibele bochten aanleggen want dat drijft de luchtweerstand op. Een andere tip is: de ventilatiebox ophangen aan zwaardere, niet-holle wanden en/of geluids- en trillingsdempers gebruiken.

Gezocht: deelnemers aan challenge 100 % gezond wonen - Gerdi Berkers, Mitros
Mitros wil de bouw- en installatiesector uitdagen om slimmer te renoveren voor een gezond en aangenaam binnenklimaat, zegt Gerdi Berkers, adviseur bedrijfsvoering bij de Utrechtse woningcorporatie. “Wij noteren na isolatie en renovatie toch heel vaak klachten van bewoners over tocht, vocht, schimmel en geluidsoverlast”, zegt Berkers. “En ook de bediening van de installaties is te gebruiksonvriendelijk. Bewoners snappen het niet en gaan die dikke handleidingen ook niet lezen. Dat moet anders, vindt Mitros. “Wij zoeken een integrale oplossing die gebruiksvriendelijk is voor bewoners en ook in hoogbouw is toe te passen. Isoleren van woningen heeft bij ons altijd nummer 1 gestaan, vanaf nu komt daar een gezond binnenklimaat bij. Vanaf 15 november kunnen marktpartijen daarom inschrijven op de prijsvraag '100 % gezond wonen'. Inschrijven kan tot 1 maart volgend jaar. Mogelijk spelen sensoren een rol om bewoners op begrijpelijke wijze van handelingsperspectief te voorzien.”



De winnaar wordt aangewezen na beoordeling van een jury. De prijs is een vergoeding plus de kans om het systeem te demonstreren en dus uit te voeren in een of meerdere woningen van Mitros. Eerder al leidde een soortgelijke prijsvraag bij Mitros tot de bouw van een 'badkamer in één dag' in plaats van een week. “Het winnende systeem was helemaal niet nieuw, maar een fraaie combinatie van al bestaande technieken”, zegt Gerdi Berkers. Iets dergelijks streeft Mitros ook bij het '100 procent gezond wonen' na. De uitdaging kan de deelnemers ook veel opleveren. Mitros heeft 30 duizend woningen en renoveert jaarlijks 800 woningen met een totaal budget van 45 miljoen euro. Ook andere woningcorporaties kunnen mogelijk belangstelling tonen voor het winnende concept. Zie vanaf 15 november www.100procentGZNDwonen.nl

Keynote speech Jacqueline Cramer
Hoewel de kwaliteit van de binnenlucht met de buitenlucht te maken heeft, weet Jacqueline Cramer van het laatste onderwerp meer af, bekent de voormalig Milieu-minister in het kabinet Balkenende-IV (2007-2010). Toch presenteert Cramer een aantal lessen die uit de toegenomen aandacht voor de kwaliteit van de buitenlucht zijn te trekken. “Wil er meer prioriteit komen voor de lucht binnenshuis, dan moet je bedenken dat er urgentie moet zijn voor het probleem, er liefst een pact moet bestaan met belanghebbenden en er maatschappelijk draagvlak voor het probleem en voor de oplossingen moet bestaan”, zegt Cramer. Bij het thema buitenlucht was dat indertijd min of meer aanwezig. De EU dreigde met een bouwstop als de kwaliteit van de lucht niet sterk verbeterde, gemeentebesturen schrokken wakker en Ministeries stelden een flink pot geld ter beschikking stelde voor onderzoek en innovatie en ze troffen maatregelen zoals snelheidsbeperking tot 80 en 100 km/u voor auto's op de snelwegen nabij steden.



Ook in Cramers regeerperiode was het al moeilijk om binnenlucht te agenderen. “Onderzoek wees uit dat slechte binnenlucht in scholen tot slaperige en niet geconcentreerde leerlingen leidde, toch was het lastig voor schoolbesturen om maatregelen te nemen, zelfs als deze zich binnen vijf jaar terugverdienen', herinnert ze zich. Het kost kortom tijd en moeite om een proces van brongerichte aanpak, urgentie en maatschappelijk draagvlak in beweging te krijgen. Daar komt nog een handicap bij. “De trend van Deense gezelligheid is nu helemaal hip. Sfeerkaarsen, open haard, lekkere luchtjes, veel kleden en plaids. “Allemaal hartstikke verkeerd voor de binnenlucht. Maar probeer er maar eens tegenin te gaan. De burger kan gaan denken 'wat neem je me nou weer af'. Dat kan averechts werken. Breng je boodschap dus goed en eerlijk voor de bühne.”

Frivole video's in plaats van dikke handleidingen
Zelf woont Jacqueline Cramer in een nieuwe woning, van alle moderne snufjes voorzien. “Ik beschik over een fraaie keuken met een stoomoven, mechanische ventilatie, warmteterugwinning, vloerverwarming en een kookeiland met een afzuigkap. En mijn koffiemachine is ook een heel ding.” Maar verwacht zelfs niet van Cramer dat ze alle bijgeleverde handleidingen doorneemt. “Al die dikke boeken, met al die kleine lettertjes. Consumentvriendelijk is het allerminst. Dat moet dus dringend anders, maant Cramer. 'Doet de afzuigkap nu wel of niet iets tegen fijnstof, onder welke voorwaarden? Ik gebruik de stoomoven in plaats van bakken en braden op mijn kookeiland. Zit ik dan goed? Kun je met fijnstofmeters de consument op eerlijke wijze op de nieuwe risico's wijzen? Zorg binnen afzienbare tijd voor betere afzuigkappen. Ga op de stoel van de burgers zitten, verstrek hen handelingsperspectief, geef voorlichting met frivole video's in plaats van dikke handleidingen.”

Gezondebinnenlucht.nl
“Met dat handelingsperspectief worstelen we”, besluit dagvoorzitter Harm Valk. Hij geeft Jacqueline Cramer wel een concreet handelingsperspectief. Met een druk op de knop opent Cramer de nieuwe website www.gezondebinnenlucht.nl van Milieu Centraal, met tal van duidelijke filmpjes over binnenlucht in situaties van wonen, werken en leren.

Wrap-up deelsessies
Op het eind van de dag werden inzichten en resultaten uit de vijf sessies plenair gedeeld. De conclusies zijn uitgesplitst naar bewoners en professionals.

1. Sessie 'Een luchtdichte woning ventileert beter'
Bewoners: Dankzij getoonde video's en aansprekende voorbeelden is er meer inzicht in onbedoelde luchtlekken in de woning. Er bestaan zowel onder bewoners als onder professionals veel misverstanden over de stelling 'een 100 procent luchtdichte woning ventileert beter', maar uiteindelijk is iedereen het ermee eens dat structurele luchtlekken het ventilatiesysteem verstoren. Dat is wat anders dan even 30 minuten een raam open zetten om de woning te luchten. Dat het misverstand hardnekkig is, blijkt ook uit een interactieve peiling op deze stelling na het congres: 'ik geloof het wel, maar ik kan niet uitleggen' en 'jawel, maar het gaat tegen mijn gevoel in'.

Professionals: Meet de luchtdichtheid van de woning, niet ééntje bij wijze van steekproef, maar altijd. Reken niet, maar meet. Er is wordt door ACIN gewerkt aan een nieuwe, eenvoudigere methode om luchtdichtheid te meten.

2. Sessie 'Kooklucht'
Bewoners: TNO-praktijk-onderzoek in huis en op het lab levert een schat aan tips op. Zet de afzuigkap aan en zorg voor een debiet van 300 m³/u, liefst met afvoer naar buiten aan. Zet de mechanische ventilatie op 3 en spoel vier uur na. Gebruik de achterste pitten en bak niet in roomboter.

Professionals: Professionals moeten beter snappen hoeveel vervuiling, met name door fijnstof, in de keuken ontstaat. Ontwerp betere afzuigkappen, die bijvoorbeeld automatisch aanslaan als het fornuis aan gaat, of omgekeerd, als een alcoholslot in de auto, fornuizen die niet aangaan als de afzuigkap niet aanstaat.

3. Sessie 'De wondere wereld van binnenlucht'
Bewoners: Bewoners leerden dat 'lucht moet stromen'. Ventilator en roosters in de gevel, daar moeten bewoners meer mee doen. Ook hier veel tips, zoals 'zet gerust een raam open na de douche, maar sluit het ook weer.'

Professionals: De prestatie van ventilatie-apparatuur heeft prioriteit boven de energiezuinigheid. Zorg voor voldoende doorstroming, dus leg goede aan- en afvoerkanalen aan.

4. Sessie 'Binnenlucht specialist in 60 minuten'
Bewoners: Ventilatie is een eye-opener. Men weet niet wat balansventilatie is en dat je bij het openzetten van gevelroosters ook de binnendeur open moet zetten, bijvoorbeeld in de slaapkamer. Afgevoerde lucht moet immers ook weer worden aangevoerd. Leg geen 'tochthondjes' voor de binnendeuren.

Professionals: Al te vaak worden ventilatiesystemen op verkeerde plaatsen in de woning aangebracht, zoals balansventilatieroosters pal naast het hoofdeinde van het bed. Dat vraagt om problemen bij de bewoner. Denk integraal en kijk naar de hele woning.

5. Sessie: 'Beheer en renovatie van ventilatie'
Bewoners: De woningcorporatie heeft verantwoordelijkheid, maar de bewoner/huurder moet er ook wat voor doen. Roosters schoonmaken en bijtijds filters vervangen.

Professionals: Er bestaat een ventilatiekeur voor bedrijven. Vijf bedrijven doen mee. Dat geeft zowel opdrachtgevers als bewoners vertrouwen in de reinheid en capaciteit van de installaties en garantie voor de werking ervan. Communiceer duidelijk met bewoners.

Presentatie Michael Rutgers (Longfonds)
Presentatie Gerdi Berkers (Mitros)