Gebruiksplatform Bodemenergie: ‘Geef bodemenergie meer aandacht’

In Nederland is de toepassing van bodemenergie (wko) sterk in opmars: in woningen, utiliteitsgebouwen, de industrie en de agrarische sector. Er zijn duizenden toepassingen, waarvan steeds meer projecten bewijzen dat toepassing van bodemenergie een aangenaam binnenklimaat oplevert, terwijl de inzet van fossiele brandstoffen, de uitstoot van CO2 en de jaarlijkse kosten aanzienlijk worden gereduceerd. Voorwaarden voor succes zijn onder meer: een goed ontwerp, een zorgvuldige uitvoering van het ontwerp, kennis van zaken, strakke regie en aandacht voor de prestaties van een installatie tot minstens twee jaar na oplevering.

Onmisbaar
In Nederland is de potentie van een klimaatinstallatie met wko in de bodem enorm. Toepassing ervan is dan ook onmisbaar willen we de doelstellingen van het Energieakkoord bereiken. Daarmee is tegelijk het risico groot dat veel partijen zonder al te veel kennis van zaken hoge ambities najagen, maar in de praktijk niet realiseren wat er op papier mooi uitziet. Zo zijn er naast de projecten die laten zien wat er allemaal kan, minstens evenveel projecten waarbij de eindgebruiker letterlijk en figuurlijk in de kou kwam te staan.

Het Gebruikersplatform Bodemenergie, een initiatief van de brancheorganisatie BodemenergieNL, waarschuwt voor fouten en wil partijen helpen om het gebruik van bodemenergie te optimaliseren. De organisatie roept eindgebruikers op om situaties waarin een klimaatinstallatie met wko niet naar verwachting functioneert, te melden. Platformvoorzitter Dick Westgeest: ‘Wij kunnen aanbieden een scan te doen en op basis daarvan aan te geven hoe de installatie kan worden geoptimaliseerd.’

Eén systeem, één partij
Een klimaatinstallatie met wko verschilt in zeer veel opzichten van een traditionele klimaatinstallatie. Het is geen plug-and-play-systeem zoals een cv-installatie. Bij klimaatbeheersing op basis van bodemenergie vormen de bronnen, het warmtepompsysteem, het warmteafgiftesysteem en het gebouw in feite één systeem. Pas als alle componenten van dat systeem goed op elkaar zijn afgestemd, kan een installatie doen wat het moet doen. Dat betekent dat bij ontwerp, bouw, engineering, gebruik en monitoring alle systeemcomponenten met elkaar in balans moeten zijn. De aanbeveling is om één partij met kennis van zaken daarvoor verantwoordelijk te maken.

Het Gebruikersplatform Bodemenergie laat bij een project in de gemeente Schijndel zien wat er mis kan gaan als er te weinig afstemming is. Het gaat om een installatie die in 2004 is aangelegd voor cultureel centrum ’t Spectrum. Aanvankelijk was er een demarcatie tussen de bronzijde en de gebouwzijde van de installatie met andere eigenaren en beheerders. Afstemming kon daardoor niet voldoende plaatsvinden, zegt Hans Fassbender, accommodatiemanager: ‘Partijen gingen naar elkaar wijzen als er storingen waren en als gebruiker zaten wij met een probleem dat niet adequaat opgelost werd.’ Pas toen de regie voor het totaal bij één partij werd neergelegd, ging het goed. Toen werd afstemming mogelijk tussen de behoefte aan warmte en koude in het gebouw en de monitoring van bronnensysteem. Defecten in de installatie kwamen aan het licht en konden worden verholpen. En door de bronnen goed in de gaten te houden, blijft de thermische voorraad duurzaam in balans.

Monitoring
Voor een optimaal resultaat is monitoring van het gehele systeem een must: monitoring van de vraag naar warmte en koude, van het functioneren van de warmtepomp en van de warmtebalans in de bodem. Meten is weten. Dat geldt eens te meer bij toepassing van bodemenergie. Een mooi voorbeeld waar te zien is wat monitoring vermag, is de installatie in het voormalige gebouw van het Ministerie van Onderwijs in Zoetermeer. Het pand is in 2007 volledig gerenoveerd en voorzien van een klimaatinstallatie met wko. Vanaf de eerste dag zijn alle energiestromen gemonitord. ‘Monitoring is de basis van het onder controle krijgen van het systeem’, zegt installatiebeheerder Chris Overes. Hierdoor wist hij fouten in de installatie aan het licht te brengen en te verhelpen. Maar monitoring vormde ook de basis om het gehele systeem in de vingers te krijgen en om de bodem in balans te houden. Door continu verbeteringen op te zoeken, blijkt het mogelijk te zijn het onderste uit de kan te halen. Overes doet verslag van verbeteringen die 10.000 euro hebben gekost en 14.000 euro per jaar schelen op de energierekening: ‘Daarvoor kun je elke eigenaar toch enthousiast maken?’

Inregelen
Een klimaatinstallatie op basis van bodemenergie is niet vanaf de oplevering klaar. Het duurt minstens twee seizoenen voor de gebouwinstallaties, de bronnen en het nodige regeneratievermogen goed op elkaar zijn afgestemd. Miele Nederland heeft dat ervaren met een installatie in het hoofdkantoor in Vianen. Dit gebouw is in 2007/2008 gerenoveerd. Na oplevering functioneerde de klimaatinstallatie redelijk. De regeltechniek was echter onvoldoende op elkaar afgestemd. Verschillende partijen gingen over verschillende onderdelen ervan.

Hoofd facilitaire zaken Marcel Maas: ‘Als je met meerdere partijen aan het stuur gaat zitten, dan vlieg je uit de bocht.’ Dat was ook de ervaring in het cultureel centrum in Schijndel. Fassbender: ‘Met elke partij die je inhuurt, komen er steeds weer aanpassingen. Een ieder voegt autonome regelingen toe of draait aan de instellingen.’ Bij Miele in Vianen is na enkele jaren het beheer vernieuwd en is de gehele installatie opnieuw ingeregeld. Maas: ‘Ik heb iedereen op het hart gedrukt, als het om de regelingen gaat, overal af te blijven.’ Sindsdien zijn comfortklachten verdwenen en zijn de energieprestaties van het systeem verbeterd.

Passie
‘Bodemenergie heeft mensen met passie nodig’, concludeert Dick Westgeest, voorzitter van het Gebruikersplatform. Hij maakt zich er zorgen over, dat bodemenergie een negatief imago dreigt te krijgen doordat zich in de praktijk mankementen voordoen en veel installaties niet de beloofde energiewinst realiseren. Uit enquêtes blijkt dat de meeste systemen voor verbetering vatbaar zijn. ‘Een belangrijke oorzaak is, dat rendementen te hoog worden ingeschat’, zegt Westgeest: ‘Tegelijk is het moeilijk om de energiebehoefte goed in te schatten. Dat leidt tot afwijkingen van de balans in het systeem. Vaak is er geen flexibiliteit, zoals een dry-cooler ingebouwd om die balans te kunnen herstellen.’ De verantwoordelijkheid voor beheer en onderhoud is niet goed geregeld, er is een gebrek aan monitoring, opdrachtgevers zijn niet kritisch genoeg en er is te weinig budget voor verbeteringen achteraf. Westgeest: ‘Mede daarom pleit ik ook voor prestatiecontracten.’

Doel van het Gebruikersplatform Bodemenergie is om eindgebruikers te helpen hun klimaatinstallatie met wko te optimaliseren, ervaringen en kennis van de eindgebruikers uit te wisselen en op deze wijze van de eindgebruiker een betere opdrachtgever te maken. Door de successen uit te venten probeert het Gebruikersplatform Bodemenergie het imago van bodemenergie te verbeteren.

Leerpunten

Breng onderhoud, beheer en monitoring van het gehele systeem onder bij één partij. Regel dat liefst al vóór de oplevering.
Organiseer monitoring vanaf dag één.
Het ontwerp van bronnen, warmtepompsysteem, warmteafgiftesysteem én gebouw vormt één samenhangend geheel.
De regeltechniek van de wko-installatie en van het klimaatsysteem in het gebouw zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden.
Kennis en inzicht zijn essentieel voor ontwerp, aanleg, beheer en onderhoud.
Zorg voor regie en vermijd demarcaties tussen de bronzijde en de gebouwzijde van een installatie.
Zorg voor goed opdrachtgeverschap.
De functionele oplevering van de installatie moet minimaal twee jaar na de inbedrijfstelling plaatsvinden.

Verantwoording
Deze tekst is geschreven op grond van een interview met Dick Westgeest in VV+, het vakblad voor installatietechniek, energie en milieu (september 2015) en drie artikelen op de website van het Gebruikersplatform Bodemenergie. Zie verder: gebruikersplatformbodemenergie.nl.