ZEN-bijeenkomst biedt frisse kijk op oververhitting

Verslag van de plenaire sessie tijdens de ZEN Platformbijeenkomst op 19 november – door René Didde.

In de rustieke sfeer van buitenplaats Sparrendaal in Driebergen ontmoeten ruim 75 mensen elkaar om te praten over een relatief nieuw fenomeen in de nieuwbouw. Door de terechte nadruk op isolatie, (drie)dubbelglas en oriëntatie zijn moderne woningen in de zomer gevoelig voor oververhitting. Het kan zó warm worden dat bewoners slecht thuis kunnen werken, kinderen slecht slapen en baby’s gezondheidsklachten kunnen ontwikkelen.

Daarom is het nieuwe stelsel om de energieprestatie van woningen te beschrijven (de BENG-eisen) recent uitgebreid met een grenswaarde voor de kans op oververhitting. Deze indicator heet ‘Temperatuuroverschrijding juli’, kortweg ‘TO juli’.

Bijna vijf jaar bestaat het platform Zeer Energiezuinige Nieuwbouw (ZEN)
Vooruitlopend op de in juli 2020 wettelijke verplichting van BENG (de opvolger van het EPC-stelsel) hebben bijna zestig bij het ZEN-platform aangesloten bouwbedrijven en ontwikkelende partijen intussen tenminste 2900 ZEN-woningen gerealiseerd. ‘ZEN-woningen voldoen aan de BENG-eisen, maar het doel van ZEN is dat ze naast bijna energieneutraal ook betaalbaar, comfortabel en gezond zijn’, zegt dagvoorzitter en NEPROM-directeur Jan Fokkema.

Het ZEN-platform produceerde vele brochures en verslagen. Vandaag wordt de geactualiseerde brochure ‘Woningbouw volgens BENG’ uitgebracht, met do’s & don’ts over de drie BENG-eisen en twaalf rekenvoorbeelden aan concrete praktijkprojecten én informatie over de TO-juli. Daarover verscheen ook al een factsheet. Recent is ook een bewonersonderzoek over de tevredenheid van 300 bewoners over hun ZEN-woning beschikbaar gekomen.

Harm Valk (Nieman Groep) over TO juli
TO juli is een grenswaarde die de kans op temperatuuroverschrijding aangeeft, en voortvloeit uit de BENG-berekening volgens de bepalingsmethode NTA 8800. ‘Het is een stoplichtmodel’, zegt Harm Valk. ‘Is de waarde lager dan 1,0 dan is er weinig risico op temperatuuroverschrijding en kun je door. Is de waarde hoger dan 1,0 dan springt het sein op rood en moet je maatregelen treffen zoals zonwering, of bijvoorbeeld luiken toepassen voor zomernachtventilatie.’ Is de uitkomst oranje, net iets boven de 1,0 dan zou een preciezere berekening volgens de gewogen temperatuuroverschrijdingsmethode (GTO) mogelijk alsnog groen licht kunnen opleveren. ‘De GTO-methode is uitgebreider, maar kostbaarder’, zegt Valk. Zo’n dynamische berekening levert inzicht in de overschrijding in afzonderlijke ruimten (in plaats van de hele woning) en kan de risico’s echt beoordelen. GTO wordt uitgedrukt in overschrijdingsuren, waarbij een totaal van 450 uur in de zomermaanden de grens is.
De TO juli waarden gelden per oriëntatie van de woning en bij woongebouwen per appartement. Is er al voorzien in actieve koeling, bijvoorbeeld via een bodemwarmtepomp, dan geldt de TO juli-eis niet.

De aanduiding ‘juli’ komt doordat in deze zomerperiode de warmtebalans van de woning het meest oploopt door instraling van de zon, transmissie van warmte (bijvoorbeeld via het dak) en warmte die via de ventilatie naar binnen wordt gezogen. ‘En vergeet niet dat wij bewoners met al onze apparatuur ook kacheltjes zijn die in de zomer hard kunnen aantikken’, aldus Harm Valk. Ook maakt het nogal uit of de woning in steen is gebouwd of in hout- of staalskeletbouw is opgetrokken. ‘De laatste warmen sneller op en bereiken hogere temperaturen dan de eerste.’

Handelingsperspectieven
Net als bij de BENG-berekening is bij de temperatuuroverschrijding veel terug te voeren op de oriëntatie van de woning. Ook een dakoverstek aanbrengen of de gevelopeningen verkleinen zijn handelingsperspectieven die bij een TO juli-uitkomst van groter dan 1,0 op de tekentafel nog kunnen worden aangebracht. Zonwering, zonwerend glas en ventilatieve koeling zijn andere acties. Zonwerende screens helpen vooral bij oost-west-instraling (lage zon); een uitval-zonwering is vooral effectief op het zuiden. ‘Ook actieve koeling is soms alsnog een optie, maar’, zegt Valk, ‘besef dat dit weer energie kost en dus weer aantikt in BENG-eis-2.’

Dat geldt ook voor zonwerend glas, of het aanbrengen van minder ramen. ‘Misschien moet je er dan voor de winter anti-depressie-pilletjes bijleveren’, grapt de specialist. ‘Want minder licht beïnvloedt je stemming. En minder ramen zullen de verkoop van je woningen negatief beïnvloeden.’

Ventilatie gaat temperatuuroverschrijding tegen, al zijn de rekenresultaten van natuurlijke luchttoevoer te positief en is het effect van een bypass in de warmteterugwinning te klein, zo heeft Valk ontdekt. Koeling met de ventilatie gaat wel als je koele lucht naar binnen kunt zuigen en warme lucht naar buiten kunt afvoeren, bijvoorbeeld ’s nachts. Ook op het juiste moment ramen openen (‘s ochtends, ‘s nachts) en zomernachtventilatie kunnen belangrijk helpen. ‘Er gelden specifieke rekenregels’, zegt Valk. ‘Zo wordt er altijdmet maximaal 2 uur open ramen gerekend om onjuist gebruik niet over te waarderen, bijvoorbeeld mensen die op het heetst van de dag nog ramen open hebben.’

Praktijkvoorbeelden
Zoals gebruikelijk hebben Harm Valk en medewerkers van Nieman ook gerekend aan concrete projecten zoals de Vlietpoorttoren (Stebru Bouwgroep) en de galerijflats van Trebbe Wonen. Zuid- en westgeoriënteerde appartementen met een forse TO juli waarde van 1,50 en 3,0 blijken na aanbrengen van zonwering (zwarte screens) te voldoen. Zonwering vergt wel onderhoud en kan in woontorens voor geluidhinder zorgen. In de woontoren blijkt extra zonwerend glas (zta 0,2) soelaas te bieden. Valk laat echter zien dat daardoor de BENG-eis oploopt, want in de winter werkt dat zonwerend glas negatief op de energieprestatie.

Kortom, ook met de kwestie van de oververhitting is het zaak om integraal te denken, zo is de les van Harm Valk. ‘Kies een goede schil en besef dat zonwering bewoners handelingsperspectief geeft’, zegt Valk, die zonwering als ‘de nieuwe vloerverwarming’ ziet. ‘Het doet het goed bij bewoners. Om ventilatie te benutten voor koeling is een sensorgestuurd systeem (C4, D5, E) een must. En realiseer je dat de maatregelen tegen oververhitting, zoals zonwerend glas, consequenties hebben vooral BENG-eis 1. Jullie zullen creatief moeten blijven en je verstand blijven gebruiken.’

Download de presentatie van Harm Valk

Claudia Bouwens (Lente-akkoord) over bewonerservaringen in ZEN-woningen
In vijf jaar zijn er tenminste 2900 woningen gebouwd die voldoen aan het streven van het ZEN-platform, zeer-energiezuinig, van bijna energieneutraal (BENG) tot energieleverend, vertelt Claudia Bouwens, programmaleider van het Lente-akkoord. ‘In de ZEN-filosofie staat de bewoner centraal en is er dus aandacht voor betaalbaarheid, gezondheid en wooncomfort. Een lage energierekening, een optimaal binnenklimaat en maximale geluidsisolatie, kortom woningen dus waar je blij van wordt.’

Uit een bewonerstevredenheidsonderzoek dat dit voorjaar werd uitgevoerd door WONO, bureau voor woononderzoek, blijkt dat het werkt. Bewoners zijn dik tevreden zijn met hun ZEN-woning. Uit 302 enquêtes bij 31 verschillende ZEN-projecten blijkt dat bewoners hun woning met een rapportcijfer van 7,9 waarderen. ‘Dat is ruim boven het streefcijfer van 7,5’, aldus Bouwens. Hoogopgeleide mensen die een rijtjeshuis bewonen zijn het best vertegenwoordigd. De woningen hebben voor het merendeel een bodemwarmtepomp, balansventilatie, zonnepanelen en vloerverwarming.

Vooral de energiezuinigheid van de woning en de lage energiekosten (gemiddeld € 54 per maand) zijn opvallend. ‘Dat is goed te gebruiken in marketing’, zegt Claudia Bouwens. ‘Ook het prettige klimaat, comfort en licht worden positief bevonden.’ Spectaculair is de tevredenheid (92%) over de bodemwarmtepomp die voor koelte in de zomer zorgt.

Verbeterpunten zijn er ook. ‘Mensen hadden meer zonnepanelen gewild en ook is niet altijd zichtbaar hoeveel stroom de panelen produceren.’ Ook het lawaai van de warmtepomp en ventilatiesysteem wordt genoemd. Opmerkelijk zijn de opmerkingen over de afwezigheid van zonwering en het ontbreken van de mogelijkheid om afvalwater- of regenwater te benutten. ‘De regelbaarheid van de temperatuur en het feit dat een badkamer- of wc-raam niet open kunnen worden eveneens genoemd. Dat zouden we beter moeten uitleggen.’ Want ronduit het meest kritische punt is de informatievoorziening over technische systemen. ‘Meer dan de helft van de ondervraagden is daarover ontevreden of neutraal’, aldus Bouwens. ‘Dat is voor verbetering vatbaar.’ Zaken als begrijpelijke taal, zoals ‘raam’ in plaats van ‘spuivoorziening’ spelen een rol. De uitleg tijdens de oplevering is vaak snel en summier, ook over onderhoud. Een suggestie van enkele bewoners is om een half jaar na de oplevering een terugkom moment in te lassen voor verdere vragen en uitleg.

Download de presentatie van Claudia Bouwens

Verslagen deelsessies
'Goede balansventilatie helpt tegen oververhitting' verslag van de sessie over slimme regeling van balansventilatie met wtw door Bart Cremers (Zehnder Groep)

'Zomernachtventilatieluik is prima remedie tegen oververhitting' verslag van de sessie over het koelen van nieuwbouwwoningen met Carl-peter Goossen (BouwNext)

'Bewoners ZEN-woningen (zeer) tevreden met hun huis' verslag van de sessie over de uitkomsten van het bewonersonderzoek naar woonbeleving in ZEN-woningen met Atze Boerstra (BBA Binnenmilieu) en Claudia Bouwens (Lente-akkoord)

'Rekenen aan maatregelen tegen oververhitting' verslag van de sessie over de effecten van maatregelen om oververhitting te beperken met Cees Leenaerts (W/E Adviseurs)

Eindgebruiker krijgt inzicht in luchtkwaliteit verslag van de sessie over de uHoo luchtkwaliteit-meter met Jeroen Boevé en Albert Groenewoud (uHoo) en Heiko Haasjes (Syntrus Achmea Real Estate & Finance)

Energieleverende ramen verslag van de sessie over energieleverende ramen met Ferdinand Grapperhaus jr. (PHYSEE)

Voorkom oververhitting in huis met nachtventilatieluiken verslag van de sessie over zomernachtventilatie met Maarten Vandenberghe (Duco Projects)