ZEN en BENG: op weg naar de praktijk

Verslag van de plenaire inleiding door Harm Valk (Nieman Groep) tijdens de ZEN platformbijeenkomst op 21 juni, door René Didde.

Harm Valk van Nieman Raadgevende Ingenieurs is een vaste spreker op de ZEN-bijeenkomsten. Hij heeft zich samen met DGMR-adviseurs vastgebeten in het vraagstuk hoe Bijna Energieneutrale Nieuwbouw (BENG) als basis voor ZEN technisch haalbaar kan worden in de Nederlandse bouwpraktijk. Wat zijn de knelpunten en hoe vermijden we 'eenheidsworst' zijn de vragen die Nieman en DGMR in samenwerking met de indieners van zeventien concrete bouwprojecten hebben onderzocht. Niet onbelangrijk is ook of BENG financieel haalbaar is voor bouwende en ontwikkelende bedrijven en vanzelfsprekend voor de consument.

Zoals bekend zijn er drie nieuwe BENG-indicatoren gepubliceerd die vanaf 2021 de huidige rekenwaarde EPC voor nieuwbouwwoningen vervangen. Uit het onderzoek van Nieman en DGMR komen veel nieuwe inzichten naar voren, meldt Valk. 'Allereerst is het voldoen aan de drie BENG-indicatoren geen hordeloop, maar eerder een limbodans onder drie stokken tegelijk.' Bouwers en ontwikkelaars moeten feeling krijgen om aan de goede knoppen te draaien en aan alle drie de eisen te voldoen. Wel blijkt BENG-eis 1 (de energiebehoefte van het gebouw) de meest lastige. 'We zullen meer maatregelen aan de bouwschil moeten treffen. EPC heeft ons op dit vlak lui gemaakt, want we konden immers isolatie van dak en gevel compenseren met maatregelen elders. Dat is voorbij', aldus Valk.

Twaalf woningen doorgelicht
Bij twaalf grondgebonden woningen, huur en vrije sector, vrijstaande huizen en tussenwoningen, zowel al gerealiseerd als in de planfase, met een EPC van -0,24 tot 0,6 hebben de onderzoekers alle ontwerpen doorgelicht en op papier maatregelen getroffen om ze te laten voldoen aan BENG. Buiten beschouwing bleef daarbij het gebouwontwerp, de geometrie en de oriëntatie. 'Wel weten we intussen dat met de oriëntatie 5 tot 10 kWh/m2/jaar in het geding is in BENG-eis 1', zegt Valk. Dat komt overeen met minstens 20% van de 25 kWh van BENG-eis 1. Andere cruciale punten bij deze eis zijn maatregelen aan de bouwschil, dus isolatie van gevel en dak, dichte en open gevels (glas) en ventilatie (vraaggestuurde ventilatie heeft de voorkeur).

BENG-eis 2 en 3 hebben veel invloed op elkaar. Grote probleemoplosser hier zijn PV-panelen die tegemoetkomen aan de gebruiksgebonden energie van de woning en een flinke duit in het zakje doen van de eis voor het aandeel hernieuwbare energie. Ook de warmtepomp scoort hier goed. Een zonneboiler wordt nu weinig toegepast, maar levert, zeker als deze ook gebruikt wordt als voorverwarming voor de ruimteverwarming, een goede bijdrage aan BENG 2 en BENG 3. 'Tussenwoningen in rijtjes zijn zonder uitzondering haalbaar, maar lastig BENG-proof te maken zijn de vrijstaande woningen en (in mindere mate) de twee onder een kappers. Ook een kleine eenlaagse seniorenwoning heeft het moeilijk onder het BENG-regime, zo blijkt. 'Het ongunstige vloer/verliesoppervlak, ofwel de relatief grote hoeveelheid bouwschil is daarvan de oorzaak.'

De kosten van BENG
En wat kost dat BENG-proof maken dan? De meerkosten voor grondgebonden woningen zijn in vijf gevallen tussen de 53 en 100 euro per vierkante meter (incl BTW) en in de drie lastige gevallen 168 tot liefst 322 euro (voor nota bene de kleine seniorenwoning). Voor de onderzochte hoogbouwprojecten komen de meerkosten op circa 95 euro per vierkante meter incl. BTW (waarbij twee projecten financieel zijn doorgerekend).

De conclusie voor de grondgebonden woningen is dat het ontwerp weer belangrijk wordt. 'Kijk dus goed naar oriëntatie en beukmaat', adviseert Valk. Ook de verhouding vloeroppervlak/verliesoppervlak is als gemeld belangrijk. Tenslotte blokkeren vooringenomen standpunten de speelruimte om BENG-eis 1 te halen. Een gasketel blijft soms mogelijk voor BENG-eis 2, PV en ook de warmtepomp zijn hier de probleemoplosser, net als in BENG-eis 3. Biomassa in de vorm van een houtpelletkachel kan ook rekenen op BENG-applaus, omdat biomassa als duurzame energiebron wordt aangemerkt.

Omhoog? Dan alles uit de kast
De conclusies voor de gestapelde bouw (van 4 tot 22 bouwlagen) zijn dat echt alles uit de kast moet worden gehaald om aan BENG te voldoen. Zowel zonwering als tripleglas als balansventilatie als luchtdicht bouwen zijn hier noodzakelijk. Ook heeft gestapelde bouw structureel te weinig dak. 'Hier lijkt een externe warmteaansluiting, warmtepomp of biomassa de reddende engel; anders worden BENG-indicatoren 2 en 3 onhaalbaar', aldus Valk. Ventilatie met lange wtw-kanalen drukt de energieprestatie in BENG 2. Er is duidelijk minder speelruimte dan bij grondgebonden woningen, concluderen de onderzoekers.

BENG is kortom niet zonder knelpunten. Een gesprek met beleidsmakers is op zijn plaats. Het onderzoek heeft veel informatie opgeleverd en de feeling gegeven aan welke knoppen kan worden gedraaid om de beste resultaten te bewerkstelligen. 'Veel hangt af van het ontwerp. Neem dus architecten en vooral ook stedenbouwkundigen mee in het proces. Ga de komende tijd zelf aan de slag, bijvoorbeeld met de eenvoudige tool ENORM, om de EPC naar BENG om te rekenen.''

Download de presentatie